Rituelen

De Duits-Koreaanse filosoof Byung-Chul Han pleit in The disappearance of rituals voor een herwaardering van het ritueel om de productiedwang en de infernale productiewijze een halt toe te roepen. Het gaat bij Han om de vorm en niet de inhoud. Tegen de neoliberale exploitatie van jezelf als entrepreneur van je eigen leven (Je zelf produceren, worden wie je bent, ontplooiing etc..) en een herwaardering van de vita contemplativa, het nietsdoen, stilte en aandacht, tegen het excessieve digitale communicatielawaai, en voor gemeenschappelijke rituelen volgens vastgestelde regels die zingeving en samenhang verlenen. Tegen het egoïstische narcisme, het ikke en de rest kan stikke, selfies, afzichtelijke influencercultuur en de terreur van de psychologie. De magie van een ritueel is dat je jezelf en je ego achterlaat waardoor zich een gemeenschap kan vormen. Een gemeenschap ontstaat pas door rituelen. Op het internet is geen gemeenschap mogelijk alleen narcisme en de  accumulatie van informatie die een kortstondige prikkel geeft en verder geen kennis oplevert en alleen maar deformeert. Informatie heeft geen vorm. Tegenwoordig is de massamens totaal geatomiseerd. Er zijn geen rituelen meer. Er is alleen nog productiedwang en de blinde wil om te overleven.  Het eenvoudige begroetingsritueel, het handenschudden, is vandaag vervangen door politiek-correct en ongemakkelijk elleboogjes geven en vuisten drukken. Ook de eenvoudigste sociale rituelen zijn verleden tijd. Zodra men elkaar niet meer kan begroeten door elkaar een hand geven uit smetvrees kan men maar beter meteen afscheid nemen.

De christelijke feestdagen kan men nog enigermate als religieuze rituelen beschouwen maar die zijn inmiddels ook voorgoed bedorven door de commercie en schandalen. Een rituele samenleving is dus wat Han wil i.p.v. het primaat van de arbeid en de mensonterende economische productie. Als voorbeeld neemt hij een Japanse theeceremonie, waarbij er niet gesproken wordt maar slechts thee gedronken. Ook het ritueel van het festival is een voorbeeld maar daarbij moet niet gedacht worden aan de hedendaagse massa-evenementen en muziekfestivals. De hedendaagse academische rituelen zijn impotent. Universiteiten zijn ontaard in kennisfabrieken die professionele vaardigheden kweken i.p.v. Bildung en scholè (rust) propageren. Universiteiten dienen nog uitsluitend het bedrijfsbelang van de industriële productie. Een academische titel is tegenwoordig slechts een bewijs van compliance, burgerzin en het vermogen tot kennisproductie. Kennisproductie die weer tot meer productie leidt. Er wordt nooit iets afgesloten. De informatie moet blijven circuleren omwille van de productie en de reproductie.

Han ageert ook tegen de productie van betekenis door de Taal en noemt poëzie zonder betekenis taal die tegen haar eigen wetten in opstand komt. Informatieve taal en de instrumentele rede verleidt niet. Hier is slechts plaats voor systematisering, orders, oordelen en bevelen. De overvloed en de luxe van de betekenaar (signifier) maakt mogelijk dat er taal kan ontstaan die geen enkele betekenis heeft (signified) maar enkel nog door de vorm en de woordkeuze mooi is. Hij noemt de haiku als voorbeeld.
Een ethiek van mooie vormen valt dus te verdedigen alsmede een passie voor vorm. Hij merkt ook op dat hoe meer er inhoudelijk gemoraliseerd wordt in een samenleving hoe brutaler en onbeleefd het wordt. Tegen moraliseren maar voor een ritueel van beleefdheid. Beleefdheid en etiquette betekenen op zichzelf niets, hebben geen moraliserende waarde en is uitsluitend voor de vorm. Een brutale samenleving kan men niet tegengaan door gemoraliseer, wetten invoeren, politieoptreden en strenger straffen, of ... door het over de inhoud te hebben. Brutaliteit tegen brutaliteiten werkt niet. Nederlanders zijn echter niet beleefd maar bot en brutaal, de enkeling uitgezonderd. De Taal is alleen nog maar Brutaal.

Ik maak nu even een sprong naar de politieke actualiteit. Kaag is van de zakelijkheid en de inhoud en niet van de beleefde rituelen (gezamelijk koffiedrinken). Ondanks haar overigens geheel terechte onderhandse steken naar de visieloze ritselaar Rutte bleef haar speech ondermaats doordat het qua inhoud en vorm zich niet afzet tegen de infernale productiewijze en de productievorm van de brutale samenleving. Ik hoorde éénmaal het woord roofkapitalisme waarbij moet worden opgemerkt dat elke vorm van kapitalisme, bijv de primitieve accumulatie of de aziatische productiewijze roof en uitbuiting is. Ook communisme is roof en uitbuiting. Wat er uitsprong was haar pleidooi voor vaderlandsliefde. Liefde heeft echter geen betekenis meer als het vaderland in een vuilnisbelt, productiefabriek en distributiedoos is veranderd. Wat is dat voor liefde? Liefde is ook geen ritueel maar een subjectief affect, en van die emotionele affecten van het ego moeten we juist afscheid nemen door het verzinnen en organiseren van rituelen. Rituelen overigens zonder hiërarchieën en dominantie te veroorzaken. Dit is het grootste bezwaar van John Zerzan tegen rituelen.  (Overigens kan ik me bij liefde voor het Nederlandse landschap nog iets voorstellen maar helaas kun je ook daarvoor tegenwoordig beter het Rijksmuseum bezoeken omdat het Nederlandse landschap grondig verpest is door distributiedozen, windmolens, vinexwijken en industrie.)

Moeten we dan denken aan nieuwe rituelen die de vorm benadrukken en niet de inhoud? Zijn archaïsche rituelen zoals in de oudheid nog mogelijk? Inderdaad, een vorm van grote politiek (Nietzsche) is noodzakelijk, maar niet om de grote vraagstukken op te lossen door middel van de rede en consensusvorming maar door de invoering van rituelen. Politici lossen immers geen problemen op en willen eigenlijk ook helemaal geen verandering om de veranderingen weerstand te bieden. Politici die oproepen tot eenheid en verbinden weten niet waar ze het over hebben. Rutte haat verandering omdat hij verliefd is op zijn machtspositie en van elk vraagstuk een persoonlijk aanpassingsprobleem maakt. Om het dan toch over de inhoud te hebben: het klimaatgedram in Nederland is net zo zinloos als het ageren tegen de hittedood van het universum. Het heeft niet eens een ritueel karakter. Klimaatgedram heeft geen vorm en ook zeker geen mantra als "[...] en voorts ben ik van mening dat er een einde moet komen aan klimaatverandering". Dit wil overigens niet zeggen dat we niet hoeven te stoppen met het verbruik van fossiele energie. Het energievraagstuk is echter niet oplosbaar. In het energieplaatje maakt het onvervangbare diesel nog steeds 80% uit. Elektriciteit is slechts 20%.  Voor Kaag is het nog steeds "do or die". Voor een partij die een punt maakt van voltooid leven houdt het angstvallig aan het leven, productie en reproductie vast. We verliezen de redenen om te leven omwille van het overleven zelf. We willen steeds maar meer energie opwekken totdat de energetische kollaps volgt als we al niet inmiddels doodziek, gestikt en vergiftigd zijn . Blinde overlevingsdrang zie je ook terug in de massavaccinatie. Ongevaccineerden mogen niet meer aan het openbare leven deelnemen omdat gevaccineerden zo nodig willen overleven wat overigens volstrekt ridicuul is gegeven de feiten omtrent het virus en het effect van de pandemie op de demografische ontwikkeling. Ik zou me pas zorgen gaan maken als er lijken liggen op uitgestorven straten zoals tijdens pestepidemieën in de middeleeuwen.  

De kerk en geestelijk leiders zijn niet behulpzaam omdat hun oude religieuze rituelen geen zeggingskracht meer hebben. Hun kerken lopen leeg. Het gaat ook niet om beeldvorming maar om Vorm, levensvorm. De kerk en zijn prekers zijn blind voor vorm en hebben het alleen over deugden en moraliteit. Ze preken. Vandaag kwamen ze met een klimaatverklaring. Het preken en de pracht en praal van de kerk heeft niets te maken met vorm en levensvatbare rituelen. Wat nodig is een religie die zwijgt en juist door het zwijgen verbindt. Alleen de vorm mag spreken. De Taal verbindt mensen niet meer, niet in de politiek en ook niet in de religie. Wat nodig is een taal die geen productie van betekenis meer is en juist door het ontbreken van betekenis zich een gemeenschappelijk narratief kan vormen. Een narratief dat niet gericht is op de doeleinden van economische productie en overleven. Hier komt de deconstructie om de hoek kijken. Iedere tekst kan gedeconstrueerd worden waarbij betekenaars slechts nog naar andere zwevende betekenaars verwijzen. Zoals het Recht en Bijbelteksten gedeconstrueerd kunnen worden en op los zand gefundeerd blijken te zijn zo is dat bij vorm niet mogelijk. Het schrift kan volgens Derrida niet buiten de horizon van geweld gedacht worden omdat inhoud en betekenis inherent gewelddadig is. Vorm is rechtvaardigheid, en rechtvaardigheid kan niet gedeconstrueerd worden. We kunnen ons de vorm van het universum niet voorstellen. Mogelijk is het vormloos. De veelvormigheid van het leven is het resultaat van een aporie van de universele vorm. Het universum als geheel kan zich niet vormgeven en daardoor ontstaan juist onmetelijke en onbeschrijfbare hoeveelheid vormen.

Bataille maakte een onderscheid tussen weak play en strong play. Bij strong play zet men het eigen leven op het spel. Denk ook aan het onderscheid tussen een soldaat en een krijger. (Een soldaat ruilt zijn eigen leven in om maar te overleven. Hij is in dienst en ontvangt loon met als risico dat hij kan sneuvelen. Een krijger daarentegen is soeverein en heeft geen doodsvrees.) De moderniteit en de infernale productiewijze laat echter geen strong play toe. Er is überhaupt geen spel meer, slechts het dictaat van de economische productie. Het motto moet dus niet zijn "do or die" maar "play and then die". We hoeven niets meer te doen behalve de resterende levensjaren op te vatten als één uitgestelde suïcide. De Aarde is al naar de mallemoeren. We kunnen dus beter een afscheidsritueel verzinnen om de dood van de Aarde en de extinctie van het leven een plaats en zin te geven.

Het kunstwerk in de 2e Tweede Kamer is qua vorm en betekenis wel geslaagd indien men er betekenis in wil zien. The medium is the message: hier dient zich het stenen tijdperk aan. Het zijn de grafstenen en de aarde waarmee de politiek zichzelf kan begraven. Eventueel kan het het kunstwerk een utilitair doel krijgen doordat het politieke antagonisme kan uitmonden in elkaar bekogelen met stenen; voor de vorm uiteraard. Stof zijt gij en tot stof zult gij wederkeren. De inrichting van de plenaire zaal had echter beter de vorm van een crypte kunnen aannemen.De politiek klopt zich momenteel op de borst dat men het over de inhoud wil hebben. Over de inhoud van een crypte kan men kort zijn. De dood is een macaber aangezicht, het vlees verrot en verliest zijn vorm en inhoud. Mexicanen weten daar overigens heel goed mee om te gaan tijdens Dia de los Muertos en maken er een feestelijk ritueel van. Nederland heeft on-Nederlandse rituelen nodig, niet vanwege vaderlandsliefde van degene die nog in Nederland geloven, maar als afscheidsritueel.

Er is maar één probleem, en dat van de zelfmoord. Han schrijft dat zelfmoord de meest radicale verwerping van de maatschappij is. Echter een depressief mens kan geen soevereine zelfmoord plegen, deze vorm van suïcide mislukt altijd al is de intrede van de dood een feit. Een depressief iemand heeft geen kracht voor een soevereine zelfmoord. De zelfmoord is het resultaat van een betekenisloos en leeg leven. De depressieve mens kan zich niet langer produceren en verwerpt het leven. Een dergelijke dood is alleen mogelijk in neoliberale condities en is dus altijd onvrijwillig en geforceerd. Zelfmoord in deze staat is gewoon moord door de maatschappij. Han noemt de filmregisseur Werner Schroeter en zijn idee van de soevereine zelfmoord als affirmatie van het leven. Schroeter zei dat hij zichzelf alleen van het leven kan beroven in opperste staat van verrukking en blijdschap. Foucault beschouwt suïcide als een vrijheidsdaad waar tijdens het hele leven aan gewerkt moet worden. Het is een teken van soevereiniteit om het leven te riskeren in het spel. 'De kunst van het leven is om de psychologie te elimineren, om individualiteiten, wezens, relaties en onbenoembare kwaliteiten te creëren door jezelf en anderen. Als men daarin mislukt heeft het leven geen zin.'

Volgens de hedendaagse generatie politici betekent leven werken en produceren. De productie is zelf geen ritueel, ritueel onttrekt zich juist aan de productiesfeer en sluit productie uit, productie is routine en machinaal. Spel is gedelegeerd naar ontspanning, sport en vrije tijd. Klaver merkte gisteren op dat politiek geen spel is. Dat zegt al genoeg. Het serieuze spel mag niet meer gevoerd worden voor het altaar van de productie. Nederlandse politici durven hun politieke levens niet op het spel te zetten laat staan hun eigen levens. Ze spelen wel politieke spelletjes maar die zijn verder voor de samenleving irrelevant. Het algemeen belang en de grote vraagstukken dienen als dekmantel voor het eigen belang. Als het algemeen belang gereduceerd wordt tot puur overleven en de verbanning en het verbod van het serieuze spel dan is het algemeen belang ook weer ondergeschikt gemaakt aan de economie en het inferno van de productie. Een algemeen belang dat geen waarde hecht aan rituelen hecht kan niet langer een gemeenschappelijk belang heten.

De coronacrisis heeft de mogelijkheid van een gezamenlijk ritueel, gevaccineerden en ongevaccineerden, nu echter definitief verbannen.  De dood van het ritueel is een feit. Daarmee is ook de verdwijning van gemeenschap en gemeenschapszin een feit. De natie is failliet. De koning kan met een gerust hart afstand doen van de troon en zijn taak ceremonieel neerleggen. De verbindende taak is slechts schone schijn gebleken. Het einde van het Koninkrijk betekent echter nog niet het einde van de infernale productie. Omdat rituelen en zelfs afscheidsrituelen niet meer mogelijk zijn kan de productie geen halt toegeroepen worden. The system runs on till it runs out. Alleen de existentiële crisis van de industriële civilisatie en de onvermijdelijke Kollaps zal het einde inluiden van de infernale productie.

Tot slot, ik heb geen afscheidsritueel in petto, enkel een traan. Ik ben geen politicus, begrafenisondernemer of grafdelver noch ritualist. Mijn enig ritueel is het ochtendritueel van het kopje koffie. Daarom deze sentimentele traan omdat ik weet dat ik bij de stervende Aarde hoor. Over de vorm van de traan of de koffie hoeft u zich geen inhoudelijke zorgen te maken. Zorg is een affect van wat Heidegger Dasein noemt. We 'zijn er' omdat we willen zorgen voor elkaar, dat is althans de gangbare opvatting. Doordat we geen gezamenlijke rituelen meer hebben ontstaan er steeds meer zorgen en de productie van ziekmakende en zorgwekkende zorg.  De zorg is industrie geworden. De medische zorg heeft meer gemeen met industriële vernietiging dan het wil toegeven. Vaccinatie heeft een inhoudelijk doel, nl. het versterken van de immuniteit zodat de productie kan doordraaien. De productie van de dood. Om gezondheid gaat het al lang niet meer. Volksgezondheid en massavaccinatie is biopolitiek met enkel en alleen economische en totalitaire motieven, het winstmotief en controle uitoefenen. Ik had kunnen eindigen met de leus "Samen krijgen we het leven onder controle" maar iedere filosoof weet dat controle uitoefenen geen zin heeft. Waarom zou je überhaupt controle willen uitoefenen, laat staan over een virus? Wie obsessief met controle bezig is verliest de controle. De lachende Rutte en zijn demissionaire kliek zijn de trollen van de controle, het zijn con-trollen. Soms durven ze deze controledwang democratie te noemen als ze het echt bont willen maken. Rituelen hebben overigens niet zozeer met controle en democratie te maken maar met spontane regels omtrent vorm en choreografie. Wetten daarentegen impliceren een metafysische of theologische autoriteit, bijv. God of zijn plaatsvervanger, de menselijke Rede. Men moet echter chaos in zich hebben om dansende sterren te baren.

R.O.